Lekcja starodruki cz. 1

W ramach akcji Muzeum Muzeum online – Panaceum na pandemię prezentujemy Wam lekcję oraz quiz z nagrodami poświęconą starodrukom.

Odpowiedzi na pytania należy szukać w tekstach prezentowanych lekcji oraz na stronie internetowej Muzeum (profil Muzeum w Google Arts & Culture oferuje m.in. możliwość wirtualnego spaceru po muzealnych salach oraz zapoznania się z opracowaniami wybranych obiektów z naszych zbiorów). Pytania z serii „dla detektywów sztuki“ wymagają poszukania informacji poza muzealną stroną internetową.

Do wygrania gadżety muzealne i książki!!!

Na zgłoszenia czekamy do 18 maja 2020. Wyniki Quizu ogłosimy 21 maja.

Regulamin quizu „Sztuka bez tajemnic“

 

Lekcja 4

Temat: Starodruki część I. Istota starodruków

W swojej pieczy ma Biblioteka Muzeum Polskiego w Rapperswilu kolekcję starodruków, która powstała dzięki legatom i darom Emigracji. Prezentowane tu definicje i zarys faktów historycznych związanych z powstaniem druku pozwolą lepiej zrozumieć niepowtarzalność zebranych obiektów.

Mianem starodruków określa się wszystkie publikacje takie jak: książki, broszury, mapy, dokumenty, druki ulotne, grafiki itd., które zostały wydrukowane od ok. 1450 roku do końca grudnia 1800 roku.

Daty graniczne wyróżnionego tak przedziału czasowego mają ścisły związek z wynalazkiem druku. W I poł. XV wieku Jan Gutenberg z Moguncji (właściwe nazwisko Johannes Gensfleisch zur Laden zum Gutenberg), niemiecki złotnik, szlifierz, wytwórca luster, wynalazł metalowe formy do odlewania czcionek. Zmienił on także sposób nanoszenia tuszu drukarskiego oraz stworzył prasę drukarską. Wynalazki i innowacje Gutenberga spowodowały, że drukowane teksty, dorównujące rękopisom pod względem piękna i estetyki edytorskiej mogły być wreszcie rozpowszechniane na większą skalę.

Druk w Europie pojawił się późno. W Chinach już w XI wieku n.e. znano ruchome czcionki. W roku 1041 chiński kowal Pi Szeng jako pierwszy wykonał pojedyncze, ruchome czcionki z gliny. W Europie za wynalazcę czcionek drewnianych uznaje się Holendra Laurensa Janszoona Costera, który używając swojego wynalazku wydrukował w 1423 roku ośmiostronicową książkę pt. „Horarium”.

Końcowa data dla starodruków – rok 1800 zamyka epokę ręcznego wytwarzania papieru tzw. papieru czerpanego. W 1799 roku Francuz Nicholas – Louis Robert otrzymał patent na swój wynalazek – maszynę do produkcji papieru, która zastąpiła czerpanie pojedynczych arkuszy i umożliwiła produkcję długiej wstęgi papieru. Niedoskonała jeszcze maszyna stała się pierwszym krokiem w mechanizacji wytwarzania papieru, niestety nie tak już trwałego jak czerpany, ale za to znacznie tańszego. Nastąpiła nowa era w drukarstwie.

Zakres czasowy – od I poł. XV w. do końca XVIII w. dla starego druku przyjął się powszechnie z wyjątkami takich krajów jak np. w Anglia, gdzie za końcową datę uważa się rok 1640. W Polsce Karol Estreicher – „ojciec bibliografii polskiej“ – zaliczył do starodruków wszystkie publikacje wydane w latach 1501-1800.

Charakterystyczną cechą starodruków odróżniającą go od innych publikacji jest jego ręczne wykonanie, zaczynając od papieru, typografii (układ edytorski), ilustracji i kończąc na oprawie oraz ręcznym złożeniem go w całość.

Dobrym przykładem jest tu choćby prezentowany powyżej miedzioryt (z kolekcji Muzeum Polskiego) z widokiem dwóch polskich miast: Nysy i Legnicy, pochodzący z dzieła Georga Brauna i Fransa Hogenberga pt. Civitates Orbis Terrarum, wyd. w Kolonii w 1617 (tom VI).

Szczególną grupę starych druków stanowią tzw. cymelia (z gr. keimelion – klejnot). Są to egzemplarze, których unikatową wartość dodatkowo podnoszą zawarte w nich odręczne notatki, dedykacje, marginalia, a także szczególna treść i oprawa.

Starodruki powstałe przed 1500 rokiem to inkunabuły (z łac. incunabula – powijak, kołyska). To pierwsze, najwcześniejsze druki, dzieła sztuki przede wszystkim epoki gotyku, prezentujące najwyższy poziom edytorski, artystyczny i introligatorski. Przykładami inkunabułów, jeśli chodzi o dzieła zagraniczne, są: fragment Sądu Ostatecznego z Księgi Sybilli z 1445 r., 42-wierszowa Biblia z 1455 roku, której zachowało się 48 egzemplarzy, oba przykłady warsztatu Gutenberga. W Polsce za pierwszy wydany druk uważa się kalendarz ścienny na 1474 rok (Almanach Cracoviense ad annum 1474) wydrukowany w Krakowie przez Kaspra Straubego. W rapperswilskiej kolekcji starodruków za znakomite exemplum inkunabułu może posłużyć Biblia wydana w Wenecji w 1476 roku przez niemieckich drukarzy: Franza Rennera i Nikolausa von Frankfurt oraz Mszał Rzymski (łac. Missale Romanum) – wykonany przez Stephanusa Planncka w Rzymie w 1482 roku.

Początkowo inkunabuły „naśladowały“ manuskrypty (z łac. liber manu scriptum – księga ręcznie pisana). Czcionki wykrawano na wzór pisma ręcznego i były bardzo zróżnicowane. Wykonywano ręczne zdobienia: iluminacje (ilustracje), inicjały. Egzemplarze oprawiano w skóry z kunsztownymi okuciami, niekiedy z wtopionymi kamieniami szlachetnymi. Drukowano na pergaminie i czerpanym papierze. A na realizację zamówionego egzemplarza trzeba było czekać nawet kilka lat. Na końcu tomu umieszczano kolofon czyli informacje o autorze, tytule, kopiście, datach. Czasem też podawano dodatkowe informacje jak okoliczności powstania książki lub o zleceniodawcy. W końcu stopniowo zaczęto wprowadzać ujednolicenia, zmniejszyła się różnorodność w krojach czcionki, pojawiła się karta tytułowa, okładki z tkaniną. Od ok. 1470 roku wprowadzono ilustracje drzeworytowe.

Formą przejściową między rękopisem a książką drukowaną ruchomymi czcionkami były książki ksylograficzne (blokowe). Technika ksylograficzna polegała na wycinaniu z tego samego klocka drzeworytowego ilustracji i tekstu, które potem odbijano na kartach powstającego egzemplarza.

Końcową granicę czasową dla inkunabułów wyznacza 31 grudnia 1500 roku – wyjątek tu stanowią Czesi i Skandynawia.

W literaturze fachowej można spotkać się też z pojęciem postinkunabuły. Są to dzieła, których skład i druk rozpoczęto przed 1500 rokiem, a ukończono po 1500 roku. W dużym uproszczeniu są to inkunabuły, „naśladujące rękopisy“, ale w których zaczynają pojawiać się nowe rozwiązania jak np: drzeworytowe inicjały.

Należy pamiętać, że ustalone sztywno granice nie zawsze decydują o przynależności druku do grupy inkunabułów czy postinkunabułów lecz głównie jego cechy charakterystyczne.

Tekst: Katarzyna Helińska
Redakcja: Anna Buchmann